Antybiotyki to grupa związków organicznych mających zdolność hamowania, podziału i rozwoju bakterii. Ich zastosowanie w leczeniu chorób zakaźnych w latach czterdziestych było przełomowe dla medycyny. Obecnie antybiotyki stosowane są w nadmiarze, co sprzyja uodparnianiu się bakterii chorobotwórczych na ich działanie. Antybiotyki niszczą także nasze przyjazne bakterie jelitowe, powodując m.in. biegunki czy grzybice. Dlatego konieczne jest ich uzupełnianie w postaci dobrej jakości preparatów probiotycznych oraz dbanie o zbilansowaną dietę, bogatą w składniki sprzyjające odbudowie prawidłowej flory jelitowej.
Czym są antybiotyki i kiedy powinny być stosowane?
Odkrycie bakteriobójczego działania niebieskiej pleśni Penicillium przez A. Fleminga w 1929 r. zrewolucjonizowało późniejsze leczenie chorób zakaźnych. Pierwszy antybiotyk o nazwie penicylina udało się wyizolować i zastosować klinicznie w 1941 w Wielkiej Brytanii, a rok później w USA. Wprowadzenie antybiotyków do powszechnego stosowania było jednym z większych przełomów medycyny XX wieku. Udało się ocalić życie milionom chorych.
Antybiotyki mogą być pochodzenia naturalnego, powstając w wyniku biosyntezy tak jak penicylina. Wytwarzane są również jako wynik połączenia biosyntezy i syntezy chemicznej, czyli antybiotyki półsyntetyczne. Są też antybiotyki powstające wyłącznie w wyniku syntezy chemicznej, czyli syntetyczne. Powinny być stosowane przede wszystkim w leczeniu zakażeń bakteryjnych. Niektóre antybiotyki można stosować również w zakażeniach pierwotniakami i grzybiczych. Profilaktycznie stosuje się antybiotyki przed zabiegami chirurgicznymi i w zapobieganiu zakażeniom bakteryjnym w przypadku osłabienia odporności.
Dlaczego antybiotyki nie działają na wirusy?
Wirusy nie mają struktury komórkowej takiej jak jądro, błona komórkowa czy własne enzymy. Nie występują u nich podstawowe procesy życiowe, czyli odżywianie i rozmnażanie. W procesie namnażania (replikacji) wykorzystują metabolizm komórki gospodarza. Z tego względu leczenie infekcji wirusowej jest trudne. Skuteczny lek przeciwwirusowy musi łatwo przechodzić do wnętrza zakażonej komórki gospodarza i wybiórczo hamować replikację wirusów z zachowaniem prawidłowych czynności życiowych komórki gospodarza.
Wspomniany, pierwszy odkryty antybiotyk – naturalna penicylina zatrzymuje proces tworzenia się ścian bakterii, dzięki czemu nie mogą się one rozmnażać i giną. W takim mechanizmie giną m.in. gronkowce, paciorkowce, pneumokoki. Wirusy nie posiadają własnego metabolizmu, który można zablokować w ten sam sposób, w jaki działają antybiotyki w przypadku bakterii. Zakażeniom wirusowym mogą towarzyszyć zakażenia bakteryjne, wtedy zastosowanie antybiotyku jest wskazane.
Jak działają antybiotyki?
Antybiotyki zabijają bakterie (działanie bakteriobójcze) lub hamują ich wzrost (działanie bakteriostatyczne). Przyjmowane są doustnie lub dożylnie. Zakażenie może być spowodowane przez wiele różnych typów bakterii. Dlatego też lekarze dysponują różnorodnymi antybiotykami , aby dobrać je odpowiednio do rodzaju bakterii wywołujących zakażenie i objawy chorobowe. Możemy wyróżnić antybiotyki o wąskim i szerokim spektrum, czyli zakresie działania. O skuteczności i działaniach niepożądanych antybiotyków decyduje przestrzeganie poniższych zasad.
Zasady stosowania antybiotyków
Współcześnie dochodzi do masowego przepisywania i stosowania antybiotyków. W większości przypadków podstawowej opieki medycznej w Polsce nie wykonuje się odpowiednich badań mikrobiologicznych, aby upewnić się, czy stosowanie antybiotyku jest zasadne. Stosowanie antybiotyków „na wszelki wypadek” np. w zakażeniach wirusowych takich jak grypa oraz nieprzestrzeganie ich dawkowania, powoduje uodparnianie się bakterii chorobotwórczych na stosowane antybiotyki.
W przypadku przepisanego przez lekarza antybiotyku należy ściśle przestrzegać pór stosowania, ilości dni i dawkowania. Nie wolno samowolnie przerywać kuracji, aby nie powodować uodpornienia się na ten antybiotyk. Ze względu na powyższe, w szpitalach przybywa pacjentów zakażonych lekoopornymi szczepami bakterii. Z danych Narodowego Funduszu Zdrowia wynika, że obecnie prawdopodobieństwo zgonu pacjenta zakażonego w szpitalu bakterią lekooporną jest 8-krotnie wyższe niż w przypadku pacjenta niezakażonego.
Zasada stosowania probiotyków podczas antybiotykoterapii – antybiotyki niszczą mikrobiotę jelitową
Antybiotyki, zwłaszcza te o szerokim zakresie działania, niszczą bakterie zarówno chorobotwórcze, jak i te, które żyją w symbiozie z naszym przewodem pokarmowym. Dochodzi do znacznego spadku liczby bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium. Wzrasta natomiast liczba gatunków chorobotwórczych takich jak Clostridium czy enterokoki. Konsekwencją takiego zaburzenia mikrobioty jelitowej mogą być biegunki lub nadkażenia grzybicze. Aby im zapobiegać lub ograniczyć nasilenie, warto stosować dobrej jakości preparaty probiotyczne o dobrze dobranym składzie szczepów Lactobacillus i Bifidobacterium, które są najbliższe naszej naturalnej florze jelitowej.
Nie należy jednak przyjmować probiotyków razem z antybiotykiem, tylko poczekać minimum 2 godziny, aby nie spowodować straty tych cennych bakterii. Również po zakończeniu przyjmowania antybiotyku, warto wydłużyć czas stosowania probiotyków o kilka tygodni, aby szybciej odbudować mikrobiotę.
Czytaj także: Probiotyki przy stałych lekach
Jaki probiotyk wybrać dla dziecka przyjmującego antybiotyk?
Stopień kolonizacji układu pokarmowego dziecka przez bakterie symbiotyczne zależy od wielu czynników, takich jak m.in. poród naturalny, karmienie piersią, dieta matki i później dieta dziecka. Częste stosowanie antybiotyków u dzieci, pozbawia ich jelita naturalnej ochrony bakteryjnej. Prowadzi to do przykrych objawów w postaci bólów brzucha, biegunek, wzdęć czy nudności.
W dalszej perspektywie osłabia to odporność dziecka, co może wpływać na większą podatność na alergie, infekcje grzybicze czy choroby jelit. Aby jak najlepiej zapobiegać konsekwencjom antybiotykoterapii, warto wybrać preparat wieloszczepowy, w którego składzie znajdują się odpowiednio dobrane szczepy bakterii kwasu mlekowego rodzaju Lactobacillus, Bifidobacterium oraz Streptococcus.
Dla dzieci najmłodszych przeznaczone są probiotyki w kroplach. Preparat musi mieć informację na opakowaniu odnośnie wieku dziecka, ilości i opisy szczepów, dzienne dawkowanie, a także warunki przechowywania. Probiotyk warto podawać dziecku nie tylko w trakcie antybiotykoterapii, lecz także kilka tygodni po jej zakończeniu, aby pozwolić jelitom odbudować fizjologiczną florę bakteryjną. Warto pamiętać, że dieta zawierająca błonnik i antyoksydanty sprzyja równowadze flory jelitowej. Dlatego należy przyzwyczajać dziecko do regularnego jedzenia warzyw i owoców oraz produktów pełnoziarnistych i fermentowanych.
Czytaj także: Probiotyki doustne a infekcje intymne
Bibliografia:
Chemia leków, E. Pawełczyk i wsp., Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Szpitalna lista antybiotyków, W. Hryniewicz, T. Ozorowski, Narodowy Instytut Leków, 2011.
NIK o leczeniu antybiotykami w Polsce, 22.07.2019, Rzeczpospolita, RP.PL/zdrowie
Mikroflora jelit: czy ma znaczenie w chorobach u noworodków? R. Sharma i wsp. Pediatria po Dyplomie Vol. 14 Nr 1, 2010.
Kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych i Gastroenterologii z Pododdziałem Leczenia Nieswoistych Zapalnych Chorób Jelit CSK MSWiA, Dyrektor Instytutu Pielęgniarstwa i Położnictwa UJK w Kielcach, Prezes Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Prezes Polskiego Klubu Trzustkowego, członek zarządu Międzynarodowego Klubu Trzustkowego, wieloletni Konsultant Krajowy w dziedzinie gastroenterologii.
Absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Główny nurt zainteresowań profesor Rydzewskiej to choroby trzustki oraz nieswoiste zapalne choroby jelit. Utworzyła pierwszy w Polsce pododdział leczenia chorób zapalnych jelit, łączący opiekę szpitalną z ambulatoryjną, stanowiący próbę stworzenia kompleksowej opieki w tej grupie pacjentów. Jest autorką i współautorką kilkuset publikacji w tych dziedzinach w piśmiennictwie krajowym i zagranicznym. Redaktor naczelna Przeglądu Gastroenterologicznego.
Za swoje działania została wyróżniona honorowym członkostwem organizacji pacjentów J-elita. Wielokrotnie nagradzana za działalność zawodową i naukową nagrodami władz uczelni oraz Ministerstwa Zdrowia, otrzymała także Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi z rąk Prezydenta RP. Zdobyła tytuł Kobiety Medycyny roku 2014.