Wyniki badań naukowych potwierdzają, że nasze samopoczucie w znacznym stopniu zależy od stanu jelit. Jelita wpływają nie tylko na trawienie, wchłanianie składników odżywczych, czy wydalanie zbędnych substancji, ale również na działanie układu immunologicznego organizmu – to tutaj powstaje znaczna część komórek odpornościowych. Błona śluzowa jelit jest skuteczną barierą dla toksyn i innych czynników szkodliwych, a także miejscem, w którym „szkolą się” limfocyty – uczą się rozpoznawać zagrożenia i sprawnie je eliminować. Ściany jelit oplata gęsta sieć komórek nerwowych, które przekazują wszystkie informacje o potencjalnych niebezpieczeństwach do mózgu. Czego jeszcze nie wiemy o jelitach?
Prawidłowa mikroflora jelit to sekret zdrowia i dobrego samopoczucia
Flora bakteryjna jelit, fizjologiczna flora jelit, mikroflora jelitowa – pojęcia tego rodzaju ściśle wiążą się z mikroorganizmami, które zasiedlają nasze jelita. Jednak na złożony ekosystem przewodu pokarmowego składają się bakterie, wirusy i mikroorganizmy eukariotyczne (np. grzyby). Dlatego tradycyjne terminy są stopniowo zastępowane przez bardziej ogólną i „pojemniejszą” mikrobiotę. Zmiana terminologii jest uzasadniona, tym bardziej że „flora” kojarzy się z królestwem roślin, z których (jak wiadomo) wyłączono grzyby i bakterie.
Zrównoważona mikroflora jelitowa to warunek naszego zdrowia. Jej skład może się jednak zmieniać pod wpływem różnych czynników, np. zakażeń bakteryjnych i wirusowych, silnego, przewlekłego stresu, niewłaściwej diety, antybiotykoterapii czy radioterapii.
Jak przywrócić stan równowagi między szczepami? Dowiedziono, że probiotyki pobudzają rozwój i aktywność dobroczynnych bakterii jelitowych oraz wywierają korzystny, regulacyjny wpływ na mikrobiotę przewodu pokarmowego. Dzięki bakteriom probiotycznym można zachować dobre samopoczucie, energię, witalność i uchronić się przed wieloma schorzeniami.
Czy nasze zdrowie naprawdę ma początek w jelitach?
Odporność ukryta w jelitach
Jelita są filarem układu odpornościowego (immunologicznego) – to tutaj znajduje się największe skupisko limfocytów, które tworzą tkankę limfatyczną jelit (tzw. GALT). Jej zadanie nie ogranicza się jedynie do obrony przewodu pokarmowego, choć to niezwykle istotna rola! Jelita mają przecież kontakt z olbrzymią ilością substancji szkodliwych – toksycznych, chorobotwórczych, zapalnych… Wyniki badań dowiodły, że GALT odpowiada także za odporność nabytą (swoistą) – a więc odporność, którą organizm musi „nabyć”, nauczyć się jej. Jelita to miejsce, w którym powstają, szkolą się i działają liczne komórki układu odpornościowego.
Szkodliwe substancje najczęściej trafiają do jelit z pożywieniem, ale ich źródłem może być również (połknięty) śluz z dróg oddechowych, na którym osiadają zanieczyszczenia wdychane z powietrzem. W jelitach dochodzi do kontaktu tych (potencjalnie) niebezpiecznych czynników z limfocytami – komórkami odpornościowymi, które przy okazji uczą się, w jaki sposób eliminować zagrożenia i zapobiegać ich niekorzystnemu wpływowi na organizm. Istotnym elementem odporności nabytej są również komórki pamięci immunologicznej, które zapamiętują taką lekcję. Pamięć umożliwia szybką i sprawną reakcję układu odpornościowego, gdy w przyszłości ponownie dojdzie do „spotkania” z intruzem.
Zatem dzięki tkance limfatycznej jelit układ immunologiczny nabywa umiejętność rozpoznawania i ochrony przed czynnikami patogennymi (szkodliwymi), które mogą niekorzystnie wpłynąć na wiele tkanek i układów organizmu.
Nie zapominajmy, że znaczny wpływ na odporność wywiera mikrobiota jelit. Bakterie zasiedlające przewód pokarmowy aktywują komórki GALT oraz regulują działanie układu odpornościowego przez całe życie. Produkują również substancje (np. bakteriocyny), które niszczą czynniki chorobotwórcze. Poza tym zapobiegają przyleganiu (adhezji) mikroorganizmów chorobotwórczych, ponieważ konkurują z nimi o pożywienie. Zatem wykorzystują składniki pokarmowe, które patogenom pozwoliłyby nadmiernie się namnażać i prowadzić do zakażenia. Mówiąc w skrócie, zdrowe jelita i zrównoważona mikroflora jelitowa stanowią skuteczną ochronę przed zachorowaniem.
Szczelna bariera jelitowa – nasza tarcza obronna
Zdrowie zawdzięczamy również śluzówce wyścielającej jelita – a dokładniej śluzowi i „zwartej” budowie nabłonka. To rodzaj zapory, która chroni przed wnikaniem czynników niebezpiecznych dla zdrowia (np. toksycznych, alergicznych). Jak działa nasza tarcza obronna?
Nabłonek, który pokrywa błonę śluzową, zbudowany jest ze ściśle przylegających do siebie komórek. Dzięki temu pełni funkcję filtra, który zapobiega wchłanianiu i przechodzeniu do krwi czynników szkodliwych lub zbędnych (jak bakterie, toksyny), ale „przepuszcza” składniki potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu (np. witaminy i składniki mineralne). W pewnych warunkach jednak może dojść do osłabienia nabłonka i jego rozszczelnienia – uszkodzenie bariery jelitowej oznacza niższą skuteczność ochrony przed czynnikami patogennymi. Stąd już tylko krok do zespołu nieszczelnego jelita, tzw. cieknącego jelita, a dalej do alergii pokarmowych. Jeśli substancje niepożądane przenikną przez błonę śluzową, mogą „powędrować” drogą krwi do wątroby i zaburzyć jej pracę. A przecież od sprawnej wątroby zależy prawidłowe funkcjonowanie wielu innych narządów!
Warto podkreślić, że mikrobiota jelitowa wpływa na stan i szczelność bariery jelitowej. Pożyteczne bakterie produkują substancje odżywiające nabłonek, a komórki nabłonkowe – odżywione i pełne energii – wytwarzają śluz.
Dobroczynne mikroorganizmy, jak wspomnieliśmy, przeciwdziałają rozwojowi mikroorganizmów potencjalnie patogennych (chorobotwórczych). Ich nadmierny wzrost mógłby ułatwić penetrację w głąb jelita, a więc przyczynić się do infekcji. Przykładem są grzyby z rodzaju Candida, które w sprzyjających warunkach prowadzą do zakażenia i osłabiają nabłonek jelit. W jaki sposób? Strzępki grzybni przerastają błonę śluzową, powodując jej nieszczelność. Dochodzi więc do wzrostu przepuszczalności śluzówki. Z nadarzającej się „okazji” mogą skorzystać np. niestrawione białka, które (przez ścianki jelita) przenikają do układu krążenia. Organizm rozpoznaje takie białka jako „obce” i zaczyna z nimi walczyć – w konsekwencji rozwija się reakcja nadwrażliwości pokarmowej.
Jelita, czyli… mały mózg
Jelita nazywa się czasem little brain – małym mózgiem. Dlaczego? Przewód pokarmowy ma szczególnie bogaty system unerwienia, zwany enterycznym (jelitowym) układem nerwowym (EUN). EUN nieustannie komunikuje się z „dużym” mózgiem za pomocą nerwu błędnego, wpływając w ten sposób na nasze samopoczucie, nastrój i zdolności poznawcze. Zatem zdrowe jelita warunkują również nasze zdrowie psychiczne. Jak to możliwe?
Setki milionów komórek nerwowych (neuronów), które oplatają układ pokarmowy, ściśle współpracują z bilionami bytujących tam mikroorganizmów. Mikrobiota wytwarza substancje niezbędne do prawidłowego funkcjonowania komórek nerwowych, np. gangliozydy. Związki te neurony wykorzystują do budowy mielinowych otoczek, które chronią włókna nerwowe.
Jelitowe komórki nerwowe wytwarzają neuroprzekaźniki (jak serotonina, dopamina). Co ciekawe, produkcja ta zależy także od mikrobioty. Bakterie jelitowe wpływają np. na metabolizm tryptofanu, którego przemiany prowadzą do powstania serotoniny i melatoniny (niezrównoważona mikroflora jelit może zaburzać ten proces). Serotonina pełni funkcję „kuriera” na linii jelita-mózg i jest podstawowym nośnikiem informacji między komórkami nerwowymi w jelitach. Jak dokładnie przebiega ten proces?
Neurony to komórki z licznymi wypustkami przypominającymi korzonki (dendrytami) i jedną długą, cienką wypustką (aksonem, który odpowiada za przekazywanie informacji). Wewnątrz komórki nerwowej przewodzenie bodźców ma charakter elektryczny, jednak przekazywanie informacji między neuronami wymaga już nieco innych rozwiązań. Aksony komórek nerwowych nie łączą się z sąsiednimi neuronami – między nimi znajduje się szczelinka o szerokości jednej dwudziestomilionowej milimetra. To tzw. synapsa – subtelne łącze, które przenosi impuls nerwowy z jednej komórki na drugą za pośrednictwem neuroprzekaźnika wydzielanego na zakończeniach neuronów. Co dzieje się, gdy produkcja neuroprzekaźnika na synapsach jest zbyt mała?
Zaburzona mikrobiota w jelitach może mieć związek z depresją i innymi zaburzeniami psychicznymi
Od serotoniny zależy, czy sygnał układu nerwowego dotrze do każdego miejsca organizmu. Zbyt niski poziom tego neuroprzekaźnika towarzyszy depresji, występuje także u osób impulsywnych, agresywnych, które nie potrafią kontrolować swojego zachowania.
Serotonina, wspólnie z melatoniną, reguluje sen (niedobór serotoniny powoduje bezsenność), wpływa na apetyt, procesy trawienne, krzepnięcie krwi, a nawet percepcję bólu. Hormon ten odpowiada również za nasz nastrój – dzięki niemu odczuwamy przyjemność i euforię. Jednak niedobór serotoniny może przyczyniać się do apatii, dekoncentracji, skłonności do obżarstwa (i nadwagi) oraz depresji. Niedobór dopaminy natomiast wiedzie do choroby Parkinsona.
Bez popadania w przesadę można więc powiedzieć, że nasze zdrowie zaczyna się w jelitach. Prawda?
Bibliografia:
Strzępa A., Szczepanik M. Wpływ naturalnej flory jelitowej na odpowiedź immunologiczną. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2013; 67: 908–920.
Biologia Medyczna – wybrane zagadnienia. Skopińska-Różewska E., Siwicki A., Zdanowski R. (red.)., Wydawnictwo EDYCJA s.c., Olsztyn 2013.
Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. A. Bilikiewicz (red.), Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2009.
Markowicz-Narękiewicz A. E.. Związek między wydzielaniem neuroprzekaźników a powstawaniem chorób psychicznych – na szczegółowo omówionym przykładzie depresji. Annales Academiae Medicae Stetinensis 2011; 57 (1): 55-59.
Tokarz-Deptuła B., Deptuła W. Probiotyki a układ odpornościowy przewodu pokarmowego ssaków. Postępy Mikrobiologii 2017; 56 (2): 157–162.
Mojka K. Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki – charakterystyka i funkcje. Problemy Higieny i Epidemiologii 2014, 95(3): 541–549.
Szachta A. Od jelita do depresji. Food Forum 2016; 1 (11): 14–18.
Gorzkowska A. Przewód pokarmowy i ryzyko rozwoju otępienia, https://www.termedia.pl/f/f/073b11d66f28a50f189ee49543efe57a.pdf, dostęp: 22.05.2018.
Rakowska M., Lichosik M., Kacik J. et al. Wpływ mikrobioty na zdrowie człowieka. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2016; 12 (4): 404–412
Szajewska H. Probiotyki – aktualny stan wiedzy i zalecenia dla praktyki klinicznej. Medycyna Praktyczna 2017; 7-8: 19–37.
Cukrowska B. Jelita jako główny narząd układu odpornościowego. Żywność dla zdrowia 2012; 17: 8-11.
Kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych i Gastroenterologii z Pododdziałem Leczenia Nieswoistych Zapalnych Chorób Jelit CSK MSWiA, Dyrektor Instytutu Pielęgniarstwa i Położnictwa UJK w Kielcach, Prezes Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Prezes Polskiego Klubu Trzustkowego, członek zarządu Międzynarodowego Klubu Trzustkowego, wieloletni Konsultant Krajowy w dziedzinie gastroenterologii.
Absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Główny nurt zainteresowań profesor Rydzewskiej to choroby trzustki oraz nieswoiste zapalne choroby jelit. Utworzyła pierwszy w Polsce pododdział leczenia chorób zapalnych jelit, łączący opiekę szpitalną z ambulatoryjną, stanowiący próbę stworzenia kompleksowej opieki w tej grupie pacjentów. Jest autorką i współautorką kilkuset publikacji w tych dziedzinach w piśmiennictwie krajowym i zagranicznym. Redaktor naczelna Przeglądu Gastroenterologicznego.
Za swoje działania została wyróżniona honorowym członkostwem organizacji pacjentów J-elita. Wielokrotnie nagradzana za działalność zawodową i naukową nagrodami władz uczelni oraz Ministerstwa Zdrowia, otrzymała także Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi z rąk Prezydenta RP. Zdobyła tytuł Kobiety Medycyny roku 2014.